NGUYỄN MINH NỮU: HỒ ĐÌNH NGHIÊM : NHẬP TRIỀN THUỲ THỦ

 

Tôi đọc và biết tên Hồ Đình Nghiêm vào khoảng giữa năm 1998. Đó là thời điểm đầu tiên tôi tìm đọc các tác giả hải ngoại. Và như thế, tôi biết Hồ Đình Nghiêm rất trễ, vì ông bắt đầu viết và nổi tiếng từ lâu lắm rồi. Năm 1980, từ  trại tỵ nạn ở Hong Kong ông đã viết truyện đầu tay gửi đăng trên tạp chí Đất Mới bên Seattle, tờ báo do nhà văn Thanh Nam và Túy Hồng thực hiện. Sau đó, liên tục với các truyện ngắn đăng đều đặn trên các tạp chí văn chương nghệ thuật khác trên đất Mỹ. Ông nổi tiếng ngay vì lối viết mới và đầy sáng tạo trong thời điểm người Việt vừa chân ướt chân ráo nới vùng đất mới định cư. Tôi còn hơn thế nữa, đến Mỹ năm 1995, sau chiến tranh chấm dứt hơn hai mươi năm, vài năm đầu còn lao đao nơi ăn chốn ở, việc làm và chỗ học hành cho con cái để ổn định cuộc sống, và khi thực sự có được ngày nghỉ sau một tuần “sáng đi làm trời còn đang tối, chiều trở về mặt trời đã lặn”.

Một sáng thứ bảy, tìm đến nhà sách Thế Hệ ở khu thương mại Eden (Virginia) thảnh thơi nhìn các đầu sách tiếng Việt, các tờ tạp chí văn học đang xuất bản tìm cho mình một vài cuốn để đọc cho biết chút sinh hoạt văn học mà đã từ lâu dù yêu thích vẫn không còn chút dây dưa nào. Thời điểm 1998 đó, sau này nhìn lại mới thấy đó là thời điểm còn rất vàng son của nền văn chương hải ngoại, trên kệ sách, các tạp chí văn học xuất bản hàng tháng đều đặn như Văn, Văn Học , Hợp Lưu, Thế Kỷ 21, Làng Văn, các nhà xuất bản Đại Nam, Văn Nghệ, Tân Thư, Thời Văn, Văn Mới, Người Việt, Cành Nam… và nhiều nữa liên tục đưa ra các tác phẩm mới mà với những người mới định cư như tôi không đủ tiền để mua cho hết. Tôi chọn vài tờ tạp chí để mua, với lòng riêng là ít tốn kém mà lại đọc được nhiều.

Trong những tờ tạp chí đó, tôi bồi hồi khi đọc được những tên tuổi thời danh ngày xưa như Mai Thảo, Du Tử Lê, Nguyễn Xuân Hoàng, Võ Phiến, Viên Linh, Luân Hoán, Hồ Trường An, Bùi Bảo Trúc… ngạc nhiên và rất thú vị với nhiều tên tuổi lạ (thực  ra đã rất quen thuộc với độc giả Việt trên đất Mỹ, chỉ lạ cho tôi là người mới định cư thôi) như nhà văn Trần Vũ ghi nhận trong một bài viết: “…Xuất hiện vô số người viết mới: Khế Iêm, Ngu Yên, Phạm Việt Cường, Phan Tấn Hải, Kiệt Tấn, Thường Quán, Cao Xuân Huy, Trịnh Y Thư, Nguyễn Ðức Lập, Nguyễn Ý Thuần, Hồ Ðình Nghiêm, Nguyễn Thị Hoàng Bắc, Nguyễn Mạnh Trinh, Trần Trúc Giang, Trần Thị Kim Lan, Trần Thị Lai Hồng, Trân Sa, Lê Bi, Vũ Huy Quang, Trương Vũ, Thế Giang, Trần Vũ, Ðỗ Kh., Mai Kim Ngọc, Vũ Quỳnh Hương, Nhược Thủy (Y Chi)... Cũng chính trên diễn đàn này khởi đầu nền phê bình ngoài nước qua các bài viết đầu tiên của Thụy Khuê, Bùi Vĩnh Phúc và Nguyễn Hưng Quốc. Văn Học như thế đã ra đời trong hoàn cảnh vô cùng thuận tiện, với một nguồn nhân lực mới mẽ hùng hậu đang trong giai đoạn khởi viết”

Tác giả mà mới đọc lần đầu đã náo nức muốn tìm đọc thêm là Hồ Đình Nghiêm. Không thể nhớ rõ Truyện hay Chuyện nào của ông đưa tôi vào cảm mến lâu dài này, tôi đọc thật nhiều những tác phẩm của ông trên các tạp chí chứ chưa hề có trong tay một ấn phẩm nào, đọc say mê, thích thú, ngấm ngầm đồng cảm mà chưa tìm ra câu trả lời xuyên suốt là điều gì trong các tác phẩm của ông cuốn hút tôi. Mãi sau này, khi đọc bài trả lời phỏng vấn của ông với Quỳnh My trên trang Hồn Quê, tôi mới tìm thấy câu trả lời cho chính mình.

“Tôi là đứa ham vui, ít để tâm vào chuyện lớn bé nào. Dạo đó, lâu rồi, sau khi gửi cho tạp chí Văn Học đôi ba truyện ngắn tôi liền mở lời muốn in một tập truyện. Tuần sau, thầy Từ Mẫn của nhà Văn Nghệ "bật đèn xanh" và "Nguyệt Thực" chính thức chào đời. Cho đến giờ này, đôi khi tôi tự hỏi:" Mày là nhà văn đấy à? Có thật không đó cha?!" Dạ thưa, tôi có làm việc gì ghê gớm đâu?”

Lối viết của Hồ Đình Nghiêm là chân thành pha trộn vào bỡn cợt, cái nồng cháy của tình yêu thường diễn tả bằng dửng dưng, viết tự nhiên và nối kết suy nghĩ vào các liên tưởng thật ngẫu hứng. Những chi tiết nhỏ được Hồ Đình Nghiêm nhấn mạnh trong các truyện của ông, đẩy người đọc vào các liên tưởng để rồi nhận lại vào mình những cảm giác (đôi khi tác giả cũng không ngờ tới) và đó là cái thành công kỳ diệu trong các truyện của Hồ Đình Nghiêm.

Đây là một đoạn trích trong truyện Động của Hồ Đình Nghiêm:

Chàng trai từ phương xa tìm về nguyên quán, muốn tìm lại chút dấu tích thân thế gia đình, theo lời mách bảo của một bạn quen, đã tìm tới một động gái, tìm một cô gái bán hoa tên Tiên có cùng quê quán ngày xưa. Chủ động là một mụ tú bà thời chiến tranh từng là giao liên.

“Sau chỗ ngồi của người đàn bà có lộng kiếng một vuông giấy vàng ố, lem luốt. Gã thanh niên không đọc ra những con chữ viết lên đó. Nó tựa mảnh bằng tốt nghiệp bổ túc văn hoá, giống bằng ban khen bám trụ kiên cường. Hoặc giả là tờ môn bài hành nghề? Mọi thứ giấy má đều giống nhau, ở cái chỗ nó chẳng có giá trị gì cả. Thậm chí khi dùng để trang trí, nó làm xấu lây những đồ vật đứng gần. Giấy có giá trị thường nhỏ hơn và chủ nhân thì chôn cất nó kỹ lưỡng chẳng dại phô trương. Nó liền với khúc ruột, mất mát thì đau đớn đến chảy nước mắt, giậm cẳng kêu than.”…

“Chiếc áo của Tom vùng vằng thoát ra khỏi thân. Hắn ngồi yên, đón nhận cái độ nhún của tấm nệm đang chao đảo rồi bỗng ngừng bặt ở phiá sau. Hắn nghe tiếng cười khoái trá của gã đàn ông khuất mặt ở phòng bên cạnh vọng dội qua. Tiếng thét sắc ngọt của một giọng nữ. Xa hơn, thỉnh thoảng một chiếc xe gắn máy rầm rộ mang tiếng nổ hục hặc phóng ngang. Tom quay đầu, nhìn những sợi tóc rối vướng che trên mặt Tiên. Cô ta ngó tấm lưng trần của Tom:

  - Có thể ngày mai anh khỏi cất công lặn lội đi đâu cho xa.

  - Tiên nói sao?

  Hắn hỏi, ngó xuống cái bao condom vuông vắn sắc cạnh vẫn còn nằm trong tay. Hắn ném xuống mặt nệm.

  - Có thể tối nay anh sẽ sớm biết ngọn ngành về cái xuất xứ của mình.  Giọng Tiên ráo hoảnh.

  - Về hỏi má thử xem. Bả từng kể chuyện bom lửa đốt cháy nguyên cả cánh rừng, thằng con trai bả bị cháy xém một mảng lưng. Vết sẹo này có thể là cái căn cước của anh, không thể nhầm lẫn với ai khác.

  - Fuck...

  - Anh về hỏi bả thử đi. Can đảm mà đón nghe sự thật. Nếu muốn trả thù đời, cứ đè con Thúy Thanh ra mà xả oá. Tôi hết hứng thú rồi, cả ngày đi khách cũng đã hết xí quách.

  Tiên nói. Cô đi tới mở cửa. Trước khi đóng, thò đầu vào dặn:

  - Anh chỉ cần quẳng cho mẹ chủ khách sạn mười đô là mọi việc ô kê.

  Tom không có phản ứng. Hắn ngồi ôm đầu nghe tiếng rên từ phòng bên cạnh vọng qua. Tiếng chuyển động của thành giường va vào vách. Hắn ném chiếc gối vào khoảng trống:

  - Con đĩ mẹ mày. Má tao mà là chủ chứa sao?”.

Nhà thơ Luân Hoán, một người đồng cư với Hồ Đình Nghiêm ở Canada, nói về Hồ Đình Nghiêm là: “Anh bạn của tôi giàu thân tình nhưng khá lười biếng trong giao du. Cả năm, ai cần đến anh thì chịu khó điện thoại, không thì nhà ai nấy ở, tuyệt đối anh chẳng bao giờ gọi thăm ai”.

Một câu dễ hiểu như vậy, nhưng khi đọc chuyện của Hồ Đình Nghiêm tôi lại thấy là ông ta rất ít giao du ngoài đời thường là đúng, bởi vì thực tế ra trong từng bài viết của ông, ông đã giao du với quá nhiều người chưa từng gặp mặt ông. Đọc Truyện hay chuyện của Hồ Đình Nghiêm cái cảm giác đầu tiên nhận được là sự gần gũi bởi lối hành văn thân mật và bối cảnh câu chuyện như chính mình đã từng tham dự, kế tiếp là cuốn hút bởi những suy nghĩ bộc trực, thông minh và nhiều mới lạ, bật cười với những lời liên tưởng bông lơn và thoáng chút gì chua chát dấu đằng sau. Và thực sự là như đang ngồi bất kỳ đâu đó trong quán cà phê, bên lề đường, gần góc phố cùng với một bạn thân chuyện trò phóng khoáng, và có cả bông lơn như:

… “Bản thân tôi, tuy cùng sinh hoạt trong một mái nhà nhưng chẳng mấy khi gần gũi nó. Tôi không hợp tính nó. Tôi qúi và nể anh tôi hơn. Anh là một nhà văn. Có lần tôi đọc được trong nhật ký của anh một vài dòng ngắn thật lý thú. Anh kể lại chuyện đi khám bệnh của anh.

 - Thưa bác sĩ, đêm qua mắc mưa tôi bị ướt như chuột lột, rét run tựa thằn lằn đứt đuôi, nằm co quắp như tôm, ho như gà...

 - Anh qua phòng bên cạnh, nơi đó mới có bác sĩ thú y...

  Ở trang khác, anh viết chữ bay bướm, lời lẽ rất lộng ngôn: "Giờ chúng ta mới biết tại sao phụ nữ thường sống lâu hơn nam giới. Bởi vì họ không phải chịu đựng các bà vợ".(Mộng Lệ An)

Hoặc là:

“Khi tôi gọi xong ly cà phê và chọn được cái bàn có hai ghế trống thì bạn tới. Bạn tôi nằm trong danh sách những người thôi lao động ở trường đời, ăn tiền già, ăn hưu non hoặc hưởng một thứ trợ cấp nào đó từ chính phủ quan tâm đoái hoài chi viện. Tiền bạc rủng rỉnh tuy chẳng dư thừa nhưng thời gian thì giàu sụ chẳng biết cách tiêu cho hết. Rất đại gia. Đó là những ca sĩ nghiệp dư chỉ biết hát có đôi bài tủ, đại loại: Ôi, ta buồn ta đi lang thang bởi vì đâu… Hoặc: Nhắm mắt cho tôi tìm một thoáng hương xưa… Rất thân bại danh liệt.” ( Chia Tay)

Chắc phải thêm một thí dụ nữa về cách tỏ tình của nhân vật trong truyện của Hồ Đình Nghiêm:

- Nếu được nên cho tôi thử một lần rồi sau đó hãy định lượng tới sức lực. Người ta sẽ xả thân lo việc mà chẳng hề mệt nếu họ ý thức đó là niềm hạnh phúc. Trúc có hiểu về chữ tình yêu không?

- Là cái gì?

 

- Là địa ngục mà trong đó giam chật những thiên thần.

- Hoang tưởng. Vậy thì đất sống của ác quỷ nằm ở nơi nao?

- Nằm đằng sau những lời từ chối.

(Mất Đất).

Lời tỏ tình vừa thông minh, dí dỏm  và rất bông lơn theo một kiểu của Hồ Đình Nghiêm.

Đến với văn chương như một cuộc nhàn du, khi trả lời một câu hỏi là viết văn vì hoài bão hay là một thú tiêu khiển? Hồ Đình Nghiêm trả lời hoài bão thì chưa hề toan tính, còn thú tiêu khiển thì phải sửa là hành xác đúng hơn, và tường thuật thật ngắn chuyện khởi đầu cầm bút …cho đến bây giờ:

“ Chuyện như thế này: Tôi tốt nghiệp trường Cao đẳng Mỹ thuật Huế năm 1978. Bỏ nhiệm sở vì không thích làm cán bộ Thông tin văn hoá. Lấy vợ, sinh con và gia đình vợ cho tiền bồng bế nhau vượt biên năm 1980. Qua Hong Kong, chạm mặt đời sống mới, giấy bút khi ấy giúp tôi làm nhẹ nỗi buồn. Hoàn cảnh đó, hội họa không thiết thực bằng văn chương. Trong trại tị nạn, cách giết thời giờ hữu hiệu nhất là đùa cợt với chữ nghĩa. Cứ thế mà mình "lậm" hồi nào không hay. Nghĩ cho cùng, tôi không chọn nghiệp mà cũng chẳng lập nghiệp. Vui thì đậu mà buồn thì bay.”

Chính cái tâm vô vọng cầu đó cùng với cái nhìn sắc sảo thông minh dí dỏm đã tạo ra một bút pháp thú vị. Truyện và Chuyện của ông có trinh thám, hình sự, diễm tình, dục tính, bi kịch, tiếu ngạo và cả hồi ký nhưng đều được kể lại hồn nhiên như kẻ “đứng bên lề”, thanh thản như “chẳng có gì đáng để ý” nhưng lạ sao, người đọc thấy như mình có mặt  trong những dòng chữ đó, và chắc người đời sau, khi đọc ông, sẽ thấy hiển hiện được nhiều góc cạnh chân thực của cuộc sống nửa thế kỷ từ sau 1975 cho đến 2023. Đã được như vậy, thì còn gì hơn.

 

Tác phẩm của Hồ Đình Nghiêm làm tôi nghĩ tới một công án Thiền, đó là Thập Mục Ngưu Đồ, ông đã tự vượt qua các giai đoạn Thấy dấu,  Tìm trâu, Thấy trâu, Chăn trâu.. để rồi Nhập triền thuỳ thủ (Thõng Tay Vào Chợ):

Nhập triền thuỳ thủ

Lộ hung tiển túc nhập triền lai

Mạt thổ đồ khôi tiếu mãn tai

Bất dụng thần tiên chân bí quyết

Trực giáo khô mộc phóng hoa khai

Bản dịch của Tuệ Sĩ:

Thõng Tay Vào Chợ.

Chân trần bày ngực thẳng vào thành

Tô đất trét bùn nụ cười thanh

Bí quyết thần tiên đâu cần đến

Cây khô cũng khiến nở hoa lành. 

Xin thứ lỗi cho tôi, một kẻ thiểu học về Thiền khỏi phải chú giải nhiều lời về bài kệ, hơn vậy, tôi cũng không hề đọc một truyện hay chuyện nào của Hồ Đình Nghiêm về đề tài này, nhưng cái hình ảnh của một người đi vào chợ (Đời…) không mang theo một thứ gì để bán (Kiến văn, kinh nghiệm, triết lý, đạo đức…), cũng chẳng mang theo một cái túi giỏ nào để mua (danh vọng, lợi quyền…) làm tôi nghĩ tới những điều Hồ Đình Nghiêm viết xuống và phổ biến từ hơn bốn mươi năm qua. Tôi nghĩ ông là một nhà văn có sức cuốn hút lớn, và là một trong số ít người viết văn hay nhất của hải ngoại sống cùng thời với ông. Trân trọng ông.

 Nguyễn Minh Nữu

Virginia, tháng 6/2023